Warszawa lat trzydziestych. Kryzys. Wrzenie. Z jednej strony Eugeniusz Bodo umawia się z nią na dziewiątą, a z drugiej Kum Kaplica, ramię w ramię z Jakubem Szapiro, mordują, gwałcą i szantażują. Mówiąc językiem Twardocha – trzymają za mordę całą Warszawę. W tle stolica, której już nie ma, pełen kotłujących się Polaków i Żydów garnek (wkrótce przyjdzie północ i ich rozdzieli), Ozon, Bund, pułkownicy, Poalej Syjon. A nad wszystkim unosi się… potężne cielsko kaszalota Litani i cień drobnej figurki Wenus z Willendorfu. A to zaledwie powierzchnia nowej powieści Szczepana Twardocha. Jego karierę śledzę mniej więcej od pierwszych publikacji książkowych – do dziś pamiętam Sternberga, Epifanię wikarego Trzaski, Obłęd rotmistrza von Egern – a uważniej obserwuję od Morfiny. Z tytułu na tytuł jest coraz brutalniej; posoka bucha z porozrzynanych gardeł, a ciało zostaje sprowadzone do wora kości i mięśni. Prozą Twardocha rządzą pewne powracające, może i obsesyjnie, motywy: naga siła; swego rodzaju „wola mocy”, wyróżniająca jednostki; nadrzędna potęga, mieląca na proch każdego bez wyjątku (nawet tego obdarzonego „wolą mocy”). W Morfinie bohaterów determinuje buteleczka morfiny, ów mroczny przedmiot pożądania, poszukiwany przez głównego bohatera w każdej cuchnącej dziurze Warszawy. Drach z Dracha to dziwaczny demon (potwór? duch?; ponoć źródłosłów pochodzi od greckiego „drakan”, czyli smok, widzący wszystko), rządzący każdą istotą na ziemi. „Wszyscy są we mnie i ze mnie”. Ziemia, proch, składnik każdego z nas. W Królu nad miastem krąży kaszalot, łypa płonącym wzrokiem i pojawia się wszędzie tam, gdzie do władzy dochodzi zło. Nazwanie go fatum i losem to czysty banał. Litani zdaje się być odwróceniem opowieści o biblijnym wielorybie, który pochłania Jonasza i wypluwa go po trzech dniach i trzech nocach, aby ten ocalił Niniwę przed gniewem bożym. Litani natomiast pochłania, mieli i nie pozostawia nic. Ciało nie jest warte więcej od kostki brukowej czy błota. Kaszalot i pozostałe „istoty nadrzędne” Twardocha są jak jedno: żywa historia, sytuacja bez wyjścia. Co ciekawe – gdyby zabrał się za to kto inny, wyszedłby absolutny banał i płytka narracja o czymś, z czego każdy mniej więcej zdaje sobie sprawę. Kiedy jednak zabiera się za to Twardoch, wychodzi pełnokrwista opowieść, pełna historycznych smaczków; polskie losy wplata autor w narrację dużo bardziej uniwersalną, w opowieść o ludziach dobrych i ludziach złych (choć w Królu tego dobra po prostu nie ma). W dole rozgrywają się konflikty: polsko-niemieckie, polsko-żydowskie, a duch unosi się nad głowami i od czasu do czasu objawia wielkim i maluczkim. Albo i jedni, i drudzy mają czasem okazję dostrzec mechanizm jego działania, zazębianie się kół historii. Litani to jedno, Wenus z Willendorfu – drugie. Zło jest ściśle splecione z seksem (ponoć Wenus z Willendorfu uchodzi i uchodziła za symbol płodności). Odruch serca to u Twardocha cynizm, szczodrość – zwykłe wyrachowanie, miłość – wyłącznie seks. Nie chciałbym uchodzić za moralizatora; Szczepan Twardoch spogląda na świat (w szczególności na przeszłość) z perspektywy czysto ludzkiej. Nie mówi o boskich planach, o tym, że każde, nawet najgorsze zdarzenie, ma jakiś ukryty sens, a tym sensem zazwyczaj jest dobro. Historia (przede wszystkim w Królu) to dla niego przede wszystkim odwieczna walka zła ze złem. Szapiro, Kaplica, Bernsztajn, burdelmama Ryfka, Śmigły-Rydz, Sławoj-Składkowski, pułkownik Koc, Piasecki… Wszyscy siebie warci. Nie ma strony dobrej, tej, która ma rację, która walczy o sprawę słuszną. Pojęcie „słusznej sprawy” zresztą nie istnieje. Twardoch nie pozostawia żadnej nadziei. Karzące cielsko kaszalota pochłonie każdego, królowanie trwa zaledwie chwilę, a każdego króla czeka marny koniec. Postacie, bohaterowie, charaktery – krwiste, mięsne, męskie. Bohaterów nie trzeba kochać, ale trzeba się z nimi liczyć. Szapiro Jakub, piękny bokser o szerokich ramionach, bożyszcze kobiet i mroczny przedmiot pożądania. Młodzi chłopcy chcą być tacy jak on (vide Bernsztajn), mężczyźni tym bardziej, w kobietach natomiast wzbudza dzikie pożądania. Bernsztajn – żydowskie chłopię, syn nikogo, nikt; Bernsztajn to zresztą zabieg niezwykle interesujący, nieco stawia powieść na głowie. Kum Kaplica – najprawdopodobniej jego pierwowzorem był Łukasz Siemiątkowski, znany również jako Tata Tasiemka, przedwojenny polski gangster – pozornie pocieszny grubasek, naprawdę okrutnik, brutal, gwałciciel. Silni mężczyźni, równie silne kobiety – Emilia niby Szapiro, Anna Ziembińska, pozornie bezbarwna Magda Aszer (która jest czy której nie ma?). To dopiero kilkoro, a paleta jest naprawdę szeroka. Zło ma nie tylko męską twarz. „Wszyscy ludzie są tacy sami, droga pani. Takimi nas Pan Bóg stworzył. (…) Nie ma dobrych ludzi. Są sami źli. Wszyscy są źli”. W sumie – czy to naprawdę zło? Może tylko wyjątkowo ponura rzeczywistość? Gdyby świat miał wyglądać tak, jak chce tego Twardoch, to wszyscy powinniśmy strzelić sobie w głowę po ostatniej stronie. Przed strzałem warto jednak raz jeszcze prześledzić i przemyśleć opowieść. Ok, na inne wnioski nie ma miejsca. Można strzelać. Twardochowi należy się też szacunek za sposób, w jaki pokazał napięte przedwojenne relacje polsko-żydowskie. Ponieważ wszyscy są źli, to i nie ma słusznej sprawy. A więc każdy tak naprawdę działa wyłącznie w swoim interesie. Żydom nie zależy na utworzeniu swojego państwa, swojej enklawy w II Rzeczpospolitej. Czują się źle, są prześladowani – oczywiście, w porównaniu z praktykami III Rzeszy – w stosunkowo łagodny sposób. Funkcjonują żydowskie partie polityczne. Pogląd dominujący wśród żydowskiej społeczności – syjonizm. Polski rząd skręca natomiast coraz bardziej w prawo, nie toleruje obcych, dąży do zhomogenizowania ziem polskich. Jedni z drugimi potrafią się dogadać, ale głównie się boksują. Kapitalną metaforą stosunków między jednymi a drugimi są pierwsze sceny powieści, kiedy bokser żydowski walczy z polskim. „Dookoła ringu zgromadziły się dwie Warszawy mówiące dwoma językami, żyjące w osobnych światach, czytające inne gazety i darzące się nawzajem w najlepszym razie obojętnością, w najgorszym – nienawiścią, a zwykle po prostu pełną dystansu niechęcią, jakby mieszkały nie ulica w ulicę, tylko rozdzielone oceanem”. W jednym zdaniu uchwycił Twardoch historyczny fakt, niewygodny i dla prawicy, i dla lewicy. I jedni, i drudzy, Polacy i Żydzi, nie mieli szczerej ochoty na integrację, raczej woleli żyć w osobnych światach. Stało się to, co się stało, nie dlatego, że Polacy to krwiożerczy antysemici, a Żydzi niewinne ofiary. Sąsiad nie znał sąsiada, nie rozumiał, nie próbował zrozumieć jego obyczajów, języka. Jedni dla drugich pozostawali obcymi, a więc – obojętnymi, bądź niechętnymi. Jest historia, jest sensacja, pełnokrwiści bohaterowie krążą jak widma po ulicach Warszawy, obserwowani czujnym okiem mechanizmu, który czeka, w końcu pochłania, mieli, trawi. Mam wrażenie, że powieść o takiej tematyce – polsko-żydowskiej mafii w realiach przedwojennej Warszawy – można szukać ze świecą. Twardoch nie ocenia przeszłości w sposób jednoznaczny. I fakt, nie sposób w Królu odnaleźć odpowiedzi na pytanie, czy któraś ze stron miała (lub ma) rację. Może nikt jej nie ma i nie miał. Historia jest niewygodna dla wszystkich. Więcej w niej pytań bez odpowiedzi.

W powieści "Król", podobnie jak w "Morfinie", nie ma pozytywnych bohaterów. A jednak, co dziwne i zaskakujące, nie do wszystkich postaci czuje się antypatię. Mało tego, tytułowemu bohaterowi nieraz się kibicuje. Stworzenie takich kreacji na pewno wymaga od autora talentu i pomysłowości - należy się za to duży plus. Podobnie rzecz ma się z akcją, która jest wciągająca, zaskakująca i intrygująca. Fabularna niespodzianka, jaką Szczepan Twardoch przygotował dla czytelnika pod koniec, to literacki majstersztyk. Dawno nie czułam się tak zaskoczona podczas lektury. Ten jeden chwyt literacki kieruje bowiem uwagę czytelnika na nowe tory i każe mu inaczej spojrzeć na wszystko, co poznał do tej pory. Autorowi udało się realistycznie i przekonująco pokazać żydowski półświatek przedwojennej Warszawy. Mamy tu gangsterów i ich szefów, bezwzględnych egzekutorów, skorumpowanych urzędników, polityków i policjantów, prostytutki oraz żony i kochanki... Są alkoholicy, morfiniści, pedofile, sadyści i masochiści... Są wymuszacze i ich ofiary... Dużo tego, ale dzięki tej niesamowitej menażerii fabuła aż buzuje od emocji, zwrotów akcji i niespodzianek. Mimo iż świat ten jest przerażający i rządzą w nim niepisane reguły, które nie mają nic wspólnego ze szlachetnością, zdarzają się przypadki kierowania się tzw. przestępczym honorem. Czy porządkuje to gangsterską rzeczywistość? Raczej zaskakuje, zarówno niektórych bohaterów, jak i czytelników. Podobnie jak w "Morfinie", autor łamie stereotypy. Tym razem antybohater jest przeciwieństwem zakorzenionego w świadomości wielu ludzi tchórzliwego Żyda. Tytułowy Król potrafi nie tylko bić się na ringu, masakrować swoich przestępczych wrogów i warszawiaków niepłacących w terminie haraczy. I on, i jego koledzy po fachu, potrafią zbuntować się przeciw oenerowcom, i to w sposób bardzo zdecydowany. To zupełnie inny obraz niż mamy zakodowany w świadomości. Na uwagę na pewno zasługuje także język - barwny, soczysty, idealnie wpasowujący się w opisywane środowisko. W jednej z internetowych opinii na temat "Króla" przeczytałam, że Twardoch "mógł sobie darować te wszystkie wulgaryzmy". Jak jednak odbierałoby się lekturę, gdyby bezwzględni przestępcy rozmawiali salonowym albo literackim językiem? To dopiero by raziło! I wypadało karykaturalnie. Całość czyta się z ogromnym zainteresowaniem. Autorowi udało się stworzyć powieść niesamowitą, zaskakującą, pełną biblijnych kontekstów, na pewno trwale zapisującą się w pamięci odbiorów. Można "Króla" odczytywać na różnych poziomach, za każdym razem jednak będzie to literatura wartościowa i dająca wiele do myślenia. BEATA IGIELSKA